از آن جایی که خطرات گوناگونی میراث فرهنگی را تهدید کرده و با توجه به اینکه آثار تاریخی از ابتدا با هدف زوال ناپذیری و یا نگهداری دائمی طراحی و ساخته نشده اندف حفظ این آثار مستلزم تلاش بسیار است. وضعیت یک اثر تاریخی و یا هنری به دو عامل بستگی دارد : یکی مواد تشکیل دهنده ی آن که بسیار متغیر است، و دیگری شرایطی که شیء تحت تاثیر آن قرارداشته است.
به طور کلی مواد تشکیل دهنده ی اشیاء به دو گروه آلی و غیرآلی (معدنی) تقسیم می شود. به طور کلی مواد آلی نسبت به مواد معدنی در برابر پوسیدگی طبیعی ضعیف تراند. یعنی پوسیدگی یا فرسایش تدریجی (Deterioratrion) در مواد آلی روند سریع تری دارد.
آهنگ تخریب (Rate) در واقع سرعت عمل تخریب یا فرسایش است نسبت به زمان معینی. به طور کلی پوسیدگی به سه حالت رخ می دهد:
۱- پوسیدگی فیزیکی :
تغییرات ظاهری اشیا بر اثر وارد شدن نیروهای فیزیکی و مکانیکی است. مانند : خرد شدن، ÷اره شدن و شکسته شدن.
۲- پوسیدگی شیمیایی :
عوامل مختلف شیمیایی باعث تغییرات درونی ماده و در نتیجه پوسیدگی آن می شود. مانند اسیدی شدن کاغذ.
۳- پوسیدگی بیولوژیکی :
در این نوع تخریب عوامل بیولوژیکی خارج باعث آسیب رساندن به مواد مختلف می شوند. مانند اثر قارچ ها و حشرات مختلف بر روی کاغذ، چوب یا پارچه، منبع تغذیه ای، نور و تاریکی با فراهم کردن محیطی مناسب جهت رشد و فعالیت این گونه عوامل در تخریب مواد مختلف نقش به سزایی دارد.
اشیای مختلف در هر مکان و موقعیتی در معرض خطرات گوناگونی قرار می گیرند. بنابراین لازم است ابتدا عوامل مخرب شناسایی شود، تا با توجه به نوع آسیب و جنس ماده مورد نظر نسبت به مرمت آن اقدام کرد
۱- رطوبت :
مقدار بخار آب موجود در واحد حجم هوا را رطوبت مطلق می گویند.
مقدار آب موجود در هوا تحت تاثیر تغییرات دما، تغییر می کند که آن را به صورت رطوبت نسبی در نظر می گیرند. به عبارت دیگر، نسبت رطوبت مطلق در دمای t به رطوبت اشیاء در همان دما را رطوبت نسبی می نامند.
تغییرات شبانه روزی رطوبت نسبی بر عکس تغییرات شبانه روزی درجه حرارت است. یعنی با افزایش دما، میزان رطوبت نسبی کاهش و با کاهش دما، میزان رطوبت نسبی افزایش می یابد. این افزایش و کاهش رطوبت موجب تخریب آثار هنری و تاریخی می شود.
مواد آلی نظیر چوب، استخوان، عاج و کاغذو… در برابر رطوبت دچار تغییر شکل ظاهری می شوند، که این ناشی از تغییر بافت سلولی آن هاست. تغییرات رطوبت باعث انبساط و انقباض شده و در نهایت خود را به صورت تاب برداشتن، باد کردن، چروک شدن و… نشان می دهد. مواد غیر آلی (معدنی) در برابر تغییرات رطوبت خرد و تخریب می شوند.
تضعیف چسب ها، پوسیدن آهار کاغذ، محو شدن جوهر مرکب، کپک زدن چرم، چسبیدن کاغذها به یکدیگر، سستی و کشیده شدن بوم نقاشی، لکه دار شدن کاغذ و پوست و پیشرفت خوردگی فلزات از جمله تاثیرات رطوبت بر مواد مختلف است.
علاوه بر نکات ذکر شده، افزایش رطوبت، با فراهم کردن محیطی مناسب برای رشد انواع قارچ ها، باکتری ها و حشرات موذی و فعال شدن بسیاری از واکنش های شیمیایی باعث تخریب آثار می گردد.
۲- درجه حرارت:
تغییرات دما علاوه بر تاثیر مستقیمی که در تخریب آثار دارد، با تغییر میزان رطوبت نیز باعث از بین رفتن اشیاء می شود. دمای زیاد با کاهش رطوبت و افزایش خشکی و دمای کم (یعنی کم تر از نقطه انجماد)با ازدیاد حجم آب باعث تخریب می شود. می توان گفت مهم ترین علت تخریب ساختمان ها و تندیس های سنگی تغییرات دماست.
۳- آلودگی هوا :
در اثر واکنش رطوبت هوا با گازهای ناشی از سوخت مواد مختلف ، ترکیبات اسیدی تولید می شود که باعث تخریب اشیای مختلف در فضای آزاد می گردد.
از جمله آلوده کننده های گازی موجود در هوا؛ ترکیبات گوگردی مثل : انیدرید سولفور، گاز هیدروژن سولفوره، گازکربنیک و اکسید نیتروژن هستند که در ترکیب با رطوبت هوا، اسیدهای مختلفی را مانند: اسید سولفوریک، اسید کربنیک،اسید نیتریک تولید می کنند.
این اسید تولید شده یکی از عوامل مخرب است.
لکه شدن، سیاه شدن رنگ های سربی و تیره شدن فلزات از جمله اثرات مواد آلوده هستند.
۴- نور و روشنایی :
اشیای موزه ای در معرض نور خیلی شدید آسیب می بینند. در واقع پرتوهای موجود در نور باعث تغییرات فتوشیمیایی در ساختار مواد ( مثل رنگ و بافت پارچه و کاغذ) می شود. بر اثر انرژی وارد بر اشیاء سطح آن را گرم کرده و گرما باعث افزایش انرژی جنبشی ملکول ها و در نتیجه تخریب فیزیکی می شود. از اثرات دیگر آن ایجاد شرایط مناسب برای فعل و انفعالات شیمیایی است. بدین صورت که با شکستن پیوندهای ملکولی آن را آماده انجام واکنش شیمیایی می نماید. نور منتشر شده از منابع نوری طبیعی یا مصنوعی، آسیب های مختلفی را وارد می کند. شدت آسیب ها به طول موج پرتوهایی که به شیء اصابت می کند بستگی دارد.
هر چه طول موج پرتوها کوتاه تر باشد، انرژی آن زیادتر است در نتیجه اثر مخرب آن نیز بیشتر خواهد شد. مواد آلی بیش تر از سایر مواد به نور حساس هستند. مثلا در اثر نور، رنگینه های منسوجات کم رنگ شده و یا کاغذ زرد و شکننده می شود.
پرتوهای ماوراء بنفش مخرب ترین اثر را بر روی مواد دارند زیرا طول موج کوتاه دارند.
نور مادون قرمز، عامل آسیب حرارتی است. این آسیب به طور مستقیم یا همراه با تغییر رطوبت هوا یا شیء بروز می کند. از جمله اثرات این نوع آسیب می توان به تاب برداشتن تخته های نقاشی شده و ترک برداشتن چوب اشاره کرد
۵- آب:
آب نیز یکی از عوامل مخرب به حساب می آید و املاح موجود در آن باعث تخریب مواد مختلف از جمله چوب و فلزات می شود.
همان گونه که قبلا توضیح داده شد، نمک های موجود در آب با فلزات واکنش شیمیایی انجام می دهند و باعث تجزیه و خوردگی اشیاء فلزی می شود.
۶- آسیب های ناشی از موجودات زنده:
این موجودات هر چه کوچک تر باشند، تاثیر مخربشان غافلگیرانه تر است. اغلب پیش از بروز تخریب نمی توان به وجود آن ها پی برد. از جمله این موجودات، باکتری ها، موریانه ها، انواع موش ها، سوسک چوب، بید و حشرات دیگر هستند. باکتری ها به سنگ های ساختمانی، دیوارها و دیوارنگاره ها به شدت صدمه وارد می کنند.حشرات به موادی مانند کاغذ، پشم یا پارچه آسیب فراوانی وارد می کنند.
علاوه بر موارد ذکر شده عوامل دیگری مانند حوادث طبیعی (سیل، زلزله و…)، آسیب های ناشی از جنگ، عیوب مرمتی، آسیب هایی که در حین جابه جایی به آثار وارد می شود و … باعث تخریب آثار هنری و تاریخی می گردد.مرمت
مرمت عبارت است از کلیه اعمالی که به منظور استحکام بخشی و تداوم زمانی یک اثر با رعایت اصولی خاص، صورت می گیرد.
این دانش به دو شاخه اصلی، مرمت بنا و مرمت اشیا تقسیم شده است.
در بخش بناهای تاریخی مشخصا با بنا سرو کار داریم. در بخش مرمت اشیای تاریخی معمولا دو مبحث فن شناسی و آسیب شناشی اشیای تاریخی مطالعه می شوند. مبحث فن شناسی به چگونگی ساختار اشیاء و روش ساخت آن می پردازد و در بحث آسیب شناسی، آسیب ها و بیماری های خاص اشیاء که در طول زمان بر پیکره ی اشیاء ایجاد شده پژوهش می شود. علوم شیمی و فیزیکی از علوم پایه دانش حفاظت و مرمت به حساب می آیند.
۱- مرمت حفاظتی :در این نوع مرمت هدف اصلی نگهداری و حفاظت از اثر (بنا) است. در این روش مرمتی دگرگونی مشخصی به وجود نمی آید.
در این نوع مرمت میزان مداخله در شکل و شرایط موجود اثر تا اندازه ای است که اثر مرمت شده شباهت کامل با وضع اثر در زمان شروع مرمت داشته باشد. بنابراین محدودیتی در اعمال روش های مرمتی و حفاظتی وجود دارد. یعنی هر عملی انجام می گیرد به شرط آن که شرایط اولیه قبل از مرمت استمرار یابد.
۲- آناستی لوز :
آناستی لوز یا بازسازی سبک فضای معماری، بازسازی و ترکیب مجدد آن چه از معماری های قدیم باقی مانده است می باشد.
به عبارت دیگر روی هم قرار دادن آثار موجود (بقایای اثر) در خود بناست به طوری که شکل آخرین ترکیب آن ها بیش ترین شباهت را به سبک اولیه بنا داشته باشد. هم چنینی در صورت موجود نبودن برخی از قطعات و اجزاء عنصر جدید باید به گونه ای تهیه و نصب شود که در فاصله ی نزدیک تشخیص داده شود و بتوان عنصر اصلی را از عنصر جدید متمایز کرد.
۳- پاکسازی سبکی :
در این روش الحاقات اضافی و ناهمگن با شکل اصلی یک اثر حذف می شود. در بعضی آثار مرمت شده الحاقاتی صورت گرفته که در برخی موارد بی مورد و اضافه بوده و یا به اصالت اثر لطمه وارد می کند. در این روش این گونه الحاقات حذف و اصالت شکل اثر بازگردانده می شود.
۴- مرمت تکمیلی :
در این نوع مرمت بخش های از بین رفته بنا یا شیء بازسازی می گردد. در بعضی موارد نقاط حذف شده بزرگ است و به یکپارچگی اثر لطمه می زند که بایست بخش از بین رفته بازسازی شود. اما در مواردی بسیار کوچک است که نیازی به انجام این کار نیست.
۵- مرمت تاریخی:
در این روش هدف زنده نگه داشتن تاریخی بودن یک اثر است. به عبارت دیگر نقش تاریخی اثر تعیین کننده چگونگی مرمت خواهد بود.
۶- مرمت استحکامی :
هدف از این روش حفظ استقامت اسکلت اثر در برابر نیروهای مربوط به عملکردهای داخلی و یا عوامل خارجی مثل زلزله می باشد. مثلا تعویض یا تقویت موضعی مصالح و یا تعویض یا تقویت عناصر نامناسب و سست شده و یا تقویت اسکلت عمومی اثر.
۷- مرمت جامع :
این روش کامل تر از روش های دیگر است و با توجه به ویژگی های اثر، و با استفاده از مناسب ترین اصول فنی و مواد و مصالح مناسب و حفظ ارزش های اصیل یک اثر طرح مرمت تنظیم می شود.
رزین
رزین دسته ای از مواد آلی طبیعی و سنتزی هستند که خواص فیزیکی آن ها و عملکردشان در برابر حلال ها مشابه است. از جمله رزین های مورد استفاده در مرمت : دامار،کوپال و ماستیک می باشد.
رزین های اپوکسی
این مواد از واکنش گروه های اپوکسید و آمین ها به وجود می ایند که از کاربردی ترین چسب های مورد استفاده در مرمت هستند. و به دلیل قابلیت اختلاط با انواع پودرها (مانند پودر سنگ و فلز) برای کارهای قالب گیری مناسبند.
سریشم ها
به تمامی چسب های محلول در آب (حیوانی، گیاهی و سنتزی) اطلاق می شود. ژلاتین، سریشم پوست، سریشم ماهی از جمله سریشم های حیوانی هستند که از کلاژن موجود در بافت های پیوندی حیوانات تهیه می شود. اتین نوع چسب ها را در حالت گرم به کار می برند.
سیانواکریلات ها
پایه چسب هایی است که به سرعت سخت می شوند و دوام بالایی دارند.
محلول های قلیایی
این محلول مانند محلول های سود و پتاس، روغن ها و رزین ها را صابونی کرده تا برای رنگبری و تمیز کردن سطوح کثیف استفاده شود.
حلال ها
مایعات آلی و معدنی هستند که می توانند سایر مواد نظیر رزین، موم و چربی را حل کنند. مهم ترین آن ها الکل ها، کتون ها (مانند استون)، اترها، گروه های هیدروکربنی (مانند نفتالین و بنزن) و هیدروکربن های هالوژنه (مانند کلروفوم، تتراکلرید کربن) می باشند. از آن ها برای تمیز کردن مواد آلی نظیر پارچه و چربی زدایی فلز و یا پاک کردن ورنی نقاشی به کار می رود.
پلی وینیل استات ها
از پلیمریزاسیون آن ها ترکیباتی به دست می آیدکه از آن ها برای تولید چسب ها و تثبیت کننده ها استفاده می شود.
موم ها
دسته ای از ترکیبات آلی حیوانی یا گیاهی هستند که در دمای پایین نرم و قابل انعطاف می شوند. از جمله موارد استفاده موم، آسترگیری تابلوهای نقاشی و اصلاح سطوح است.
اسیدها
ترکیبات هیروژن دار آلی یا معدنی اند که برای از بین بردن لایه های خورنده در سطح فلز به کار می رود.
نمک ها
از واکنش قلیایی با اسیدها این نوع ترکیبات به وجود می آیند. از آن ها برای تمیزکاری، اسیدزدایی کاغذ و … استفاده می شود. همان طور که قبلا اشاره شد، این نمک ها می توانند باعث تخریب اشیاء شوند.
۱- بررسی سفال: بررسی سفال از لحاظ موادافزوده، پخت، جنس، استحکام و در کل بررسی ساختار سفال، چگونگی رفتار ما را با سفالی که برای مرمت در دست می گیریم مشخص می کند. تشخیص مواد افزوده در ساختار سفال به جهت انتخاب مخلوط مرمتی برای بازسازی سفال است. در صورتی که پخته بودن سفال مشخص نباشد لازم است نسبت به پختن آن اقدام کرد. سفال را با حرارت حدود ۷۵۰ درجه سانتی گراد در کوره آزمایشگاهی به مدت چند ساعت قرار داده و در همان کوره نگه داشته تا به تدریج سرد شود.
۲- بررسی رسوبات : پیش از انجام هرگونه فعالیتی ابتدا مطالعات آزمایشگاهی بر روی رسوبات موجود در سطح سفال انجام می گیرد.
۳- شستشو و نمک زدایی : در شرایط نگهداری مناسب، نمک های موجود در خلل و فرج سفال می تواند فعال شده و موجب تخریب سفال گردد. برای جلوگیری از این آسیب احتمالی، سفال ها تحت عملیات بلندمدت نمک زدایی قرار می گیرند. در درجه اول سفال در آب شسته می شود. در صورت پاک نشدن رسوبات و لایه های چربی می توان به نسبت آلودگی از اسید کلریدریک یا اسید نیتریک و یا الکل استفاده کرد.
۴- خشک کردن سفال : قطعات سفال را با درنظر گرفتن شرایط مناسب برای شروع کار وصالی، خشک می نمایند. خشک کردن نادرست می تواند موجب ترک های ریز، تغییر شکل، تاب برداشتن قطعات و یا شکنندگی سفال شود.
۵- استحکام بخشی : برای استحکام بخشی لبه شکستگی ها، محلول پارالویید در استون با درصد ۵ را با قلم مو به نرمی بر لبه آن می کشیم. این کار هم برای جلوگیری از سایش و خرد شدن سفال ها صورت می گیرد و هم با قشر نازکی که به وجود می آورد مانع نفوذ نمک های موجود در مواد پراکنده ترمیمی به خلل و فرج سفال می گردد.
۶- وصالی موقت : پس از قطعه یابی، قطعات سفال را به طور موقتی به هم اتصال می دهیم. این کار برای مشخص کردن قطعات کمبود، به دست آوردن اتصال قطعات و دست یابی به تصویری ذهنی از سفال انجام می گیرد. برای وصالی موقت از چسب نواری کاغذی و به ندرت از چسب مایع استفاده می شود.
۷- وصالی : با کمک چسب های مناسب و برگشت پذیر قسمت های مختلف به هم چسبانده می شود. تمیز کردن لبه های شکستگی قبل از چسباندن ضروری است. چسب را به هر دو لبه شکستگی مالیده و چند لحظه صبر کرده تا چسبناک شود. سپس لایه نازکی از چسب تازه را دوباره به لبه ها می مالند و دو تکه را کنار هم قرار داده و محکم فشار می دهند. لازم است فشار تا نیم ساعت حفظ شود. تکه های کوچک چسبیده شده را می توان به طور موقت با زاویه ای مناسب در شن قرار داد تا چسب سفت شده و فشار اضافی بر آن وارد نشود. برای تکیه گاه قطعات بزرگ تر می توان از کیسه های کوچکی که حاوی شن و تکه پارچه است استفاده کرد. پس از خشک شدن برای پاک کردن چسب اضافی از حلال مناسب مثل استون استفاده کرد. برای چسباندن قطعات از چسب های مختلف مثل دورفیکس، لاک شیشه ای غلیظ در الکل، رزین رزورسینول_ فرمالدئید (که به آئرودوکسی ۱۸۵ مشهور است) استفاده کرد.
۸- بازیابی قطعات : با مخلوطی مرمتی بخش های کمبود را بازسازی می کنیم. این کار به تناسب سفال و دهانه آن با شیوه های متفاوتی از جمله قالب گیری با موم و افزودن تدریجی انجام می شود. اگر سفال ساختاری ظریف دارد، کمی پلاستیسین را گرم کرده و روی یک صفحه شیشه ای می غلتانند و با ورقه ای به ضخامت حدود شش میلی متر از آن،چنان قسمت خالی را از داخل می پوشاند که هنگامی که فضای موجود با گچ پر می شود، پلاستیسین علاوه بر این که حائل گچ است انحنای صحیح را نیز در گچ ایجاد می نماید. اگر دهانه شیء کوچک باشدف گچ را باید از خارج کم کم و بدون حائل در قسمت خالی قرار داد تا در نهایت فضای خالی را پر کند. در این صورت فضای داخلی زیاد صاف نخواهد بود ولی چون در معرض دید نیست اشکالی ایجاد نمی کند. اگر لازم باشد به نسبت رنگ شیء سفالی از گچ رنگی استفاده نموده، پودر خشک رنگ مورد نظر را با پودر گچ مخلوط کرده و سپس آب را به آن اضافه می کنند. هنگامی که با آب مخلوط می شود رنگ آن خیلی تیره به نظر می آید. اما با بخار شدن آب از گچ همان رنگ اصلی که پیش از مرطوب شدن وجود داشت، به تدریج دوباره حاصل خواهد شد. برای ساختن گچ، ابتدا مقداری آب سرد را در ظرفی ریخته و پودر گچ را به آن اضافه می کنند تا توده ی مخروطی شکل بالای سطح آب دیده شود. سپس مخلوط را هم می زنند تا گل غلیظی به دست آید که نشانه ی سفت تر شدن در زمان ۳۰ ثانیه می باشد. در این موقع مخلوط برای استفاده آماده خواهد بود. اگر گچ سریعا در ظرف سفت نشود، باید مقدار بیشتری پودرگچ اضافه کرد تا سفتی لازم به دست آید. مالیدن گچ در قسمت مورد نظر باید به اندازه ای باشد که گچ در همه قسمت ها کمی بالاتر از سطح ظرف قرار گیرد. سپس باید به وسیله تراشنده گچ، گچ را آن قدر تراشید تا سطحی یکنواخت با سطح ظرف پیدا کند. سپس پلاستیسین را از پشت محل ترمیم شده برداشته و سطح گچ را به صورت دلخواه درمیاورند. ۹- تمیزکردن : زدودن مخلوط مرمتی که بر روی بدنه سفال باقی مانده است به وسیله پنبه آغشته به محلول آب مقطر و الکل.
۱۰- تثبیت نهایی : با یک قلم موی نرم لایه ای از محلول پارالوییدی در استون با درصد ۳ بر تمام سطح شیء می کشیم که باعث استحکام بیشتر سفال می شود.
.webp){kind=icon}
.png){kind=logo}
